Otistik çocuklarda tuvalet eğitimi

Değerli okuyucular; bu yazıda, otizmli çocuklar ve aileleri için oldukça önemli bir konu olan, tuvalet eğitiminin üzerinde durmaya çalıştım.

Bizlerin; özel eğitimciler olarak çocuklar üzerindeki ilk hedefimiz, öğrencilerimize bağımsız yaşam becerilerini öğretmektir. Bu anlamda yeme becerileri, giyinme becerileri, tuvalet becerileri en başta gelen hedeflerimizdendir. Bu becerilerin kazandırılmasına çok küçük yaşlarda başlanmalıdır. Fakat bu becerilerin kazanılması çocuktan çocuğa farklılık göstermektedir.

Tuvalet eğitimi otizmli çocukların edinmesi gereken en önemli becerilerden biridir. Çünkü son derece önemli olan (3-6 yaş arası)kreş, anaokulu vb. için gerekli koşuldur. Birçok kurum tuvalet eğitimi olmadığı için otizmli çocuğu kabul etmemektedir. Bu eğitime başlamak için 3 yaşından daha geç kalınmamalıdır.

Yapılan araştırmalar otistik özellikler gösteren çocukların diğer yetersizliği olan çocuklara göre tuvalet becerilerini daha zor edindiklerini göstermektedir.

Çocuk gelişiminin en önemli parçalarından olan tuvalet becerisi, sinirsel ve psikolojik olgunlaşma sonucu genellikle yaşamın ilk beş yılında öğrenilmektedir (Mcmanus ve ark. 2003). Tuvalet becerisinin öğrenilmesinden önce bağırsak ve mesane kontrolü için bu olgunlaşmanın gerçekleşmiş olması gerekir. Normal gelişim gösteren çocuklar öncelikle mesane, daha sonra bağırsak kontrolünü ve son olarak da gece kontrolünü kazanırlar (Rubin ve Fisher, 1982; O’Connor, 2003).

Bağırsak ve mesane kontrolünün normal olarak gelişimi şöyledir. Yeni doğmuş bebeğin bağırsak ve mesane hacmi oldukça küçüktür. Yaşamının ilk beş ayında günde yaklaşık onyedi kez boşaltım gerçekleşir. İlk iki yılda sinir sisteminin olgunlaşmasıyla mesane ve bağırsak doluluğuna karşı çocuğun duyarlılığı artar ve tuvaleti geldiğinde bedensel hareketlerle tepki verir, işaret veya sözlerle tuvaletinin geldiğini belli eder. Üç yaştan itibaren çocuk, tuvaleti geldiğinde hemen yapmamayı, beklemeyi başarır. Dört yaş boyunca pek çok çocuk gece kuru kalmaya başlar. Altı yaş civarı gerekli kaslar birbiriyle uyum içinde çalışmaya başlar. Mesane ve bağırsak hacmi neredeyse bir yetişkininki gibidir. Çocuk, tamamıyla bağımsız olarak tuvaletini yapabilmektedir (Bettison, 1982).

Ancak yukarıda basitçe ifade edilen bu durum gelişim yetersizliği olan bireylerde bu şekilde gerçekleşmez. Duyusal işlevlerdeki bozukluklar, motor becerilerdeki eksiklikler, algılama ve anlamadaki yetersizlikleri, dikkat süresinin kısalığı bu becerinin öğrenilmesini son derce zorlaştırmaktadır.

Tuvalet eğitimine başlamadan önce çocuğun bazı önkoşul becerilere sahip olması gerekmektedir.

Boşaltım örüntüsüne sahip olması

Günlük 1-2 saat kuruluk süresinin olması

Takvim yaşının en az 2,5 olması

Bunun dışında önkoşul olmayan ancak tuvalet eğitimini kolaylaştıran bazı beceriler de vardır:

El becerilerinin gelişmiş olması(giyinme-soyunma için)

Yüz ifadesi ya da duruşuyla tuvalet yapma gereksinimini ifade etmesi

Islak ya da kirli olmaktan hoşnutsuz olması

Tuvalet eğitiminde 2 ana yöntem vardır.

Geleneksel yöntem

Hızlı yöntem

1-Geleneksel Yöntem:

Bu yöntemde ortalama 10 gün boyunca çizelge tutularak çocuğun kuruluk süresi belirlenir. Eğer çocuk 1 saatten az süreyle çiş yapıyorsa tuvalet eğitimine hazır olmadığına karar verilir. Ve bu eğitim için birkaç ay sonrası beklenir.

Eğer süre 1 saatten uzunsa eğitime başlanır. Bu yöntemde çocuğun altı gündüz bağlanmaz.

Çizelgeye göre belirlenen saatten 10 dk. önce çocuk tuvalete götürülür. 1-2 dk. bekletilir. Eğer tuvalete yaparsa önceden belirlediğiniz pekiştireçle ödüllendirilir. Eğer boşaltım gerçekleşmezse kaldırılır 5 dk. başka bir etkinlikle ilgilenmesi sağlanır. Sonra tekrar tuvalete oturtulur. Boşaltım gerçekleşirse ödüllendirilir, gerçekleşmezse çocuk tuvaletten çıkartılır.  Bu süreçte çocuğa herhangi bir ceza verilmez. Çocuğun bütün çiş ve kaka yapışları çizelgeye kaydedilir.

Zamanla çocuğu tuvalete götürme süresi arttırılır. Çocuğun daha uzun süre kuru kalması sağlanır.

2-Hızlı Yöntem(yoğun tuvalet eğitimi):

Hızlı yöntemin temelini, alınan sıvıların miktarının arttırılması ve çocuğun tuvalete gitme sıklığı örüntüsünün değiştirilmesi oluşturmaktadır. Çocuk banyoda bir sandalyede oturtulur. Alabileceği kadar sıvı verilir. Sevdiği içecekler ve tuzlu yiyecekler yedirilir. Ardından çocuk tuvalete oturtulur. Boşaltım gerçekleşirse pekiştirilir. Sıvılar tüketilip 20 dk. içinde boşaltım olmazsa çocuk kaldırılır ve tekrar sandalyeye oturtulur. Bir süre sonra çocuğun külotu kontrol edilir. Kuru ise pekiştirilir. Kuru değilse pekiştirilmez. 30 dk. sonra süreç tekrarlanır.

Bunlar artık herkesin bildiği genel usuller. Özellikle zihinsel engelli çocuklarda oldukça işe yarar bilgiler. Ancak otizmli çocuklar söz konusu olduğunda işler biraz karışmaktadır. Örneğin bazı otizmli çocukların çişlerinin, kakalarının tuvalette kaybolmasını istememeleri gibi bir takıntıları bile olabilmektedir.

Ben bu nedenle otizmli çocukları ikiye ayırmaktayım.

Birincisi, tuvaleti geldiğini söylemeyip sadece bu nedenle altına yapanlar(tuvalete götürülürse itiraz etmeden yapanlar)

İkincisi ve en zor olanı ise çiş-kakasını tuvalete inatla yapmak istemeyenler.

Bu durum tuvalet eğitimi yöntemlerinde bir takım uyarlamalar, düzenlemeler yapmamızı gerektirmektedir.

1.türdeki çocuklarımızı ele alalım: Konuşan ve konuşmayan olarak

Eğer konuşmuyorsa resimleri kullanmalıyız. Evde ve okulunda bir pano hazırlarız. Çişi çağrıştıran bir resim hazırlarız. Her tuvalete gidişimizde bu resmi aldırarak ve çişim var repliğini biz onun yerine söyleyerek ya da tuvalete diyerek onu tuvalete götürmeliyiz. Bu şekilde zamanla onun resmi alarak kendiliğinden tuvalet ihtiyacını bize bildirmesini sağlamış oluruz.

Eğer konuşabiliyorsa yine resmi kullanabiliriz ancak mutlaka çişim var repliğini ona söyletmeliyiz. O şekilde tuvalete götürmeliyiz. Zamanla bun sisteme alışacak ve çişi geldiğinde öğretmenine ya da ebeveynine çişim var diyecektir. Tabi bu süreçte yukarıda anlattığım geleneksel yöntemi biraz uyarlayacağız. Örneğin sıvı alımını arttıracağız. Saatlerimize dikkat edeceğiz.

2.türdeki çocuklarımızı ele alalım:(inatla tuvalete yapmayanlar) Yukarıdaki yöntemler aynı şekilde geçerlidir ancak bu çocuklarda özelikle tuvalette birtakım uyarlamalar yapmalıyız.

Öncelikle tuvalete neden yapmak istemediğini tespit etmeye çalışmalıyız.

Çişinin klozette kaybolmasını mı istemiyor?

Sifonun sesinden mi rahatsız oluyor?

Ayakları oturunca havada mı kalıyor?

Oturduğu oturak soğuk mu?

Tuvalet korkutucu bir ortam mı?

Beze yapma alışkanlığını bırakmak mı istemiyor?

Tuvaletin içine düşmekten mi korkuyor?

Bütün bu gibi soruların cevabını düşünmeniz ve bir takım düzenlemeler yapmanız gerekebilir. Çok iyi bir gözlemci olmalıyız. Davranışların neredeyse hepsinin bir nedeni vardır. Mutlaka gözlem ve yorumlarımızla bunu tespit etmeye çalışmalıyız.

Tüm bunları çözebilirsiniz aslında.

Örneğin ayağının altına bir tabure koyabilirsiniz,

Oturağın soğuk olmaması için uygun bir malzemeyle kaplayabilirsiniz,

Sifonu alışıncaya kadar çekmezsiniz,

Tuvaleti daha canlı, sevdiği oyuncaklarla süsleyebilirsiniz,

Klozetin içini tuvalet kağıdıyla doldurabilirsiniz.

(Çoğunlukla bez alışkanlığını bırakmak istememe, bunu artık takıntı haline getirme ve çiş-kakanın klozete düşmesi, kaybolup gitmesi endişesi yaşanan sıkıntıların başında gelir. Bahsettiğim düzenlemelerle bu sorunları aşabilirsiniz.)

Bazen çocuğun, tuvaletin klozete nasıl yapıldığını görmesi de gerekebilir. Bunun için bir video kaydı bile izletilmesi gerekebilir. Belki komik gelebilir ancak, örneğin diğer kardeşin model olup video kaydı alınıp çocuğa izletilmesi bile bir yöntem olarak düşünülebilir.

Yine pekiştireçler çok önemli. Çocuk kuru kaldığında, tuvalete boşaltım yaptığında mutlaka etkili bir pekiştireçle ödüllendirilmelidir.

Genel anlamda olumlu bir tutum izlenilmelidir.

Bazı çocuklar baskı hissedip bunu bir koz olarak kullanabilmekte, istediğini yaptırabilmek için bunu kullanabilmektedir. Bu nedenle çok dikkatli olunmalıdır.

Her şeyden önemlisi tuvalet eğitiminde çok sabırlı olmak gerekir. Tüm ayrıntılara dikkat ettiğiniz durumda bile çocuk kısa sürede tuvalete yapmayı öğrenemeyebilir. Ancak belirli bir süre sonunda sonuç aldığınızı göreceksiniz.

Bez bir kez çıkartılıp eğitime başlanıldıysa kesinlikle bir daha kullanılmamalıdır. Bu ileride geri dönülmez sıkıntılara yol açabilir.

Bu arada gece eğitimine başlamadan önce çocuğunuzun gündüz kuru kalmayı öğrenmesi gereklidir. Bu nedenle gece kaçırmalarına tepki göstermeyiniz.(Gündüz eğitimi verirken gece bezleyebilirsiniz ancak benim tavsiyem biraz zahmetli olsa da geceleyin de bez kullanmamaktır) Gündüz kontrolünü kazandıktan sonra, yatmadan 2 saat önce sıvı alımını kesip, tuvalete götürerek yatırdığınızda kısa bir sürede gece kontrolünü de kazanacaktır.

Erkek çocuklarda sünnet olunmadıysa pipisiyle oynama davranışı çok görülmektedir. Bu nedenle sünnet olan çocuklarda tuvalet eğitiminin daha kolay olduğunu gözlemledim. En uygun zamanda sünnetin de halledilmesini öneririm.

Ayrıca katı yiyeceklerle beslenme sonucu kabızlık, genelde görülen bir problemdir. Erken yaşta sulu yemeklere alıştırmak oldukça önem arz etmektedir.

Sabırla ve yoğun bir eğitimle otizmli çocuklar da tuvalet becerilerini öğrenebilmektedirler.

Tuvalet eğitimi oldukça zor bir konudur. Buradan genel tavsiyelerde bulundum ancak mutlaka özel eğitim öğretmeninizden yardım almalısınız. Tek başınıza bu eğitimi vermekte zorlanabilirsiniz.

Aşağıdaki tuvaletle ilgili videoları da izlemenizi öneririm. Bazı çocuklarda bu tarz videolar da işe yaramaktadır.

Başarılar dilerim.

Saygılarımla

Berat ÇELİK 

18.03.2013